بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر با تأکید بر ادراک ساکنان

121 بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر با تأ کید بر ادرا ک سا کنان شماره صفحه مقاله: 121132 بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر با تأکید بر ادراک ساکنان * پویان شهابیان تاریخ دریافت: 90/3/16 تاریخ پذیرش نهایی: 90/6/28 چکیده بر پایه وجود ارتباط دو طرفه توسعه پایدار و گردشگری پایدار برای آن که گردشگری بتواند به توسعه پایدار شهر کمک کند باید اثرات آن در شهر شناسایی شده و مورد توجه خاص قرار گرفته شود. با این پیش فرض کلی این مقاله بر آن است تا ضمن بررسی اثرات مثبت و منفی ناشی از توسعه گردشگری شهری نحوه ادراک ساکنان از اثرات مختلف توسعه گردشگری بر ابعاد توسعه پایدار شهری را به تفصیل مورد بررسی قرار دهد. این مهم از این رو است که نحوه ادراک ساکنین از تأثیرات گردشگری و میزان رضایتمندی آنها از وجوه مختلف آن یکی از شاخصههای مهم تحقق توسعه پایدار شهری است. در حالی که در اکثر موارد در سنجش میزان اثر گردشگری در توسعه شهر این موضوع مورد توجه قرار نمیگیرد. نوشتار حاضر پژوهشی تحلیلیکاربردی و مبتنی بر روشی کمی در تحلیل دادهها است. برای تحلیل نظرات ساکنان سرعین از فن پرسشنامه استفاده شده است. نتایج تحلیل نشان میدهد که گردشگری شهری در عین حال که اثرات مثبت اقتصادی انکار ناپذیری بر جامعه شهری دارد در کنار خود آثار متنوع )مثبت و منفی( اقتصادی اجتماعی و محیطی را نیز در شهر میزبان ایجاد مینماید. در عین حال تأثیرپذیری ساکنان بخشهای مختلف شهر از اثرات متفاوت بوده و الزم است در ارزیابی نحوه و میزان این اثرات به تفکیک مورد تحلیل قرار گیرد. واژگان کلیدی: گردشگری شهری توسعه پایدار شهر اثرات ادراک ساکنان. شماره 7. پاییز و زمستان 1390 * دانش آموخته دکتری شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسالمی واحد علوم و تحقیقات تهران ایران. Email: pshahabian@gmail.com

122 مقدمه بوده شهری گردشگری توسعه از ناشی مثبت اثرات بر تأکید بیشترین شده انجام تحقیقات در که میدهد نشان بررسیها توسعه از ناشی اثرات که میدهد نشان مختلف نظریهپردازان توسط خصوص این در عمیقتر بررسیهای که حالی در است. میگیرد. بر در را منفی و مثبت تأثیرات از طیفی گردشگری قرار بررسی مورد موضوع با مرتبط مفاهیم مهمترین اول مرحله در است: شرح بدین حاضر مقاله ساختار ترتیب بدین توسعه آن خالل از و میشود پرداخته گردشگری توسعه و شهری پایدار توسعه میان رابطه تبیین به ادامه در میگیرد. و مثبت تأثیرات شده بیان اولیه مدل بر مبتنی ادامه در میشود. شناسایی آن بر مؤثر عوامل و تعریف گردشگری پایدار مرحله این در میگیرد. قرار تفصیلی بررسی مورد شهری پایدار توسعه گانه سه ابعاد بر گردشگری توسعه از ناشی منفی زا نمونهای بعد گام در میگیرد. قرار تعمق مورد خصوص این در شده انجام پژوهشهای و نظران صاحب نظریههای میشود. بررسی کارشناسی رویکردی با و ساکنین دید از شهر در گردشگری توسعه تأثیرات خصوص در جهانی تجارب مختلف ابعاد از تحقیق موردی نمونه عنوان به سرعین شهر ساکنان ادراک بررسی و میدانی دادههای تحلیل نهایی گام است. گردشگری پایدار توسعه 1390 زمستان و پاییز. شماره 7 تحقیق رویه و روش 1. منابع مرور بر مبتنی دادهها جمعآوری مرحله در استفاده مورد روش است. تحلیلیکاربری تحقیقی حاضر پژوهش که ترتیب بدین است. گرفته صورت تطبیقی بررسی یک موردی نمونه بررسی مرحله در است. داخلی و خارجی معتبر الزم است. گرفته قرار تعمق مورد ساکنان ادارک بر گردشگری تأثیرات تحلیل بررسی زمینه در جهانی تجارب از نمونهای کشور با آن مردم رفتاری مشابهتهای و حاکم سیاسی شرایط دلیل به کوبا کشور در هاوانا نمونه انتخاب که است ذکر به از ملی سطح در آن گردشگری اهمیت دلیل به سرعین شهر نیز ایران در انتخابی نمونه در است. پذیرفته صورت ایران ساکنان ادراک تحلیل است. گرفته قرار توجه مورد المللی بین پتانسیلهای و ساکن جمعیت به گردشگر تعداد نسبت نظر است. بوده پرسشنامه ابزار و پرسشگری فن بر مبتنی دادهها جمعآوری است. کمی تحقیق روش بر مبتنی پژوهش این در و میدهد نشان را پایدار توسعه و گردشگری میان رابطه که شده تبیین مدل و نظری مبانی بر مبتنی مرحله این در شهر بخش دو در تصادفی صورت به و تدوین پرسشنامه قالب در اساسی پرسشهای هاوانا نمونه نتایج استناد به همچنین تکمیل گردشگری( مقاصد تأثیرات نفوذ تحت حوزههای سایر و هستند مستقر آن در گردشگری مقاصد که )محدودهای گردشگری تأثیرات از ساکنین ادراک تحلیل نتایج و شده تحلیل SPSS افزار نرم در دادهها ادامه در است. شده توزیع و است. گردیده ارائه شهری نظری مبانی و مفاهیم بررسی 2. گردشگری واژهشناسی 21 از که است "توریسم" واژه این ریشه است. آلمان و فرانسه انگلیسی زبانهای در 1 توریسم واژه فارسی معادل گردشگری یا مکتب به اشاره که پسوندی «3»ایسم و سیاحت مسافرت گشت سفر معنای به " 2 "تور است: شده تشکیل بخش دو گردشگری و سیاحت آن فکری پایه که مکتبی یعنی توریسم بنابراین دارد. غیره و ادبی سیاسی مذهبی فلسفی اندیشه.)Kazemi,2006( است تفریح سیاحت جهانگردی گردشگری مانند است آمده توریسم واژه برای گوناگونی معادلهای فارسی متون در است»گردشگری«واژه ممکن گزینه بهترین که میرسد نظر به مختلف ابعاد گرفتن نظر در با ایرانگردی. حتی و.)Kazemi, 2006 Movahed, 2007( شهری گردشگری نواحی است. شهری گردشگری فضایی الگوهای این از یکی میکند. عمل خاصی فضایی الگوهای چارچوب در گردشگری محسوب مهمی گردشگری مقاصد موارد اغلب در دارند بسیاری فرهنگی و تاریخی جاذبههای آنکه علت به شهری خود که هستند دارا را تاریخی مکانهای یادبود بناهای موزهها شامل بزرگی و متنوع جاذبههای معموال شهرها میشوند. متفاوتی انگیزههای راستای در شهری فضای در گردشگری عملکرد.)Hall, )2001 میکند جذب را بسیاری گردشگران :)Hall,,1999 )167.p است ذیل شرح به آنها مهمترین از برخی که میگیرد شکل خویشاوندان و دوستان دیدار کنفرانسها و نمایشگاهها در حضور فرهنگی میراث از بازدید

123 کنان سا ک ادرا بر کید تأ با شهر پایدار توسعه در شهری گردشگری اثرات و نقش بررسی 121132 مقاله: صفحه شماره )زیارت( مذهبی سفرهای محل و مراسم در حضور بهداشتی درمانی مسایل رفع تفریحی خریدهای ورزشی مسایل آموزشی مسایل اداری و روزانه سفرهای شخصی دالیل نیازهای به پاسخگویی در درون به رویکرد میشود. بعدی چند شهری فضای در عملکرد انگیزهها این مبنای بر است. آن از ناشی تضادهای موارد بعضی در یا فرهنگی متقابل کنش در بیرون به رویکرد و اقتصادی آن با گردشگری ارتباط و شهر پایدار توسعه 22 و ابعاد مفهومی مدل یک پایه بر شهری پایدار توسعه و پایداری شهری گردشگری ارتباط نحوه دادن نشان منظور به دعب سه ترکیب از مدل این میشود مشاهده شکل 1 در که همانگونه میشود. بیان شهری پایدار توسعه شاخصهای از است. یافته تشکیل زیست( )محیط اکولوژی و شایسته( )اقتصاد اقتصاد شاداب( )جامعه جامعه یعنی: توسعه اصلی پایداری و تعادل است الزم امر ابتدای در است پایدار توسعه به رسیدن یکدیگر با سطوح این ترکیب از هدف آنجاییکه هر در کیفیت و تعادل پایداری مقولههای نیاز مورد حد.)WHO, )2001 شود مشخص اصلی بعد سه این از یک هر در میشود مالحظه شکل در که همانگونه یعنی است. یافته جلوه ویژهای صورت به بعد آن هویت به توجه با ابعاد این از یک آن در زندگی از مردم دیگر عبارت به باشد. کرده درک خود در را مدنیت مفهوم یعنی باشد«شاداب باید»جامعه اوال آن روح در برابری و شهروندی حقوق مفهوم دارند امور اداره در گستردهای مشارکت حالیکه در و باشند راضی اجتماع و خاک آب هوا مانند محلی اکوسیستمهای کیفیت و تعادل از نشان نیز زیست قابل محیط باشد. یافته تجلی اجتماع نهایت در دارد. تأکید محیط ظرفیت و منابع پایداری بر و میسازد مشخص را طبیعت و انسان ارتباط نحوه و داشته غیره قابلیت که است جامعه در اقتصادی عام درآمدهای از درصدی حداقل بودن جریان در معنی به نیز )شایسته( اقتصاد پایدار شهری توسعه مفهومی مدل براساس باشد. داشته را ساکنان روزمره و اولیه نیازهای با اساسی و بنیادی برخورد پذیرفته صورت متعادل و یافته سازمان صورت به سطوح این دوی به دو همپوشانی که است یافتنی دست صورتی در تنها.)Shahabian, )2004 نماید تداعی را 1 شکل در شده مشخص مفاهیم و اهداف راستای در که شود شهر توسعه باعث میتواند صورتی در دیگری پدیده هر مانند شهری گردشگری ترتیب بدین باشد. گردید اشاره بدان که پایدار شهری توسعه های زمینه و پایدار شهری توسعه در موثر های شاخص و مختلف ابعاد مفهومی مدل شکل 1 : 1390 زمستان و پاییز. شماره 7 )Shahabian, 2004(

124 شماره 7. پاییز و زمستان 1390 23 بررسی اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهری از آنجا که هدف این تحقیق بررسی تأثیرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهری است در ادامه دیدگاههای اندیشمندان و تجارب جهانی در رابطه با تأثیرات گردشگری شهری به تفکیک ابعاد سهگانه توسعه پایدار شهری )اقتصادی اجتماعی و محیطی( و متناسب با شاخصهای توسعه شهری پایدار بررسی میشود. 231 اثرات اقتصادی توسعه گردشگری شهری نتایج مطالعات بیانگر این واقعیت است که به دلیل ضعف بنیه مالی در اکثر موارد برای سرمایهگذاری در ساخت هتلها فروشگاههای بزرگ و سایر زیربناهای مورد نیاز گردشگری ساکنان غیربومی یا خارجی وارد صحنه شده و اقدام به سرمایه گذاری میکنند و حتی اجناس مورد نیاز گردشگران را از سایر مناطق به آنجا وارد میکنند )239.p )Tosum,,2001 کینگ و همکارانش از بعد دیگر نیز به بررسی دیدگاه ساکنین پرداختند آنها معتقدند کسانی که از فعالیتهای گردشگری منافع شخصی کسب میکنند آن را خیلی مثبت ارزیابی مینمایند اما کسانی که منافع شخصی عایدشان نمیشود نگرشی منفی به آن دارند )445.p.)King et al.,,1993 مک انیتریر نیز Intryre,1993( )Mc در بخشهای مختلف کتاب خود جنبههایی از تأثیرات منفی اقتصادی گردشگری یاد کرده است که در یک جمعبندی میتوان به موارد زیر اشاره نمود: تمرکز بیش از حد فعالیتهای گردشگری در یک شهر ممکن است منجر به نابودی یا زوال سایر فعالیتهای اقتصادی شود و عدم تعادل را بهوجود آورد. گردشگری ممکن است شاغلین بخشهای دیگر اقتصادی را بهصورت پاره وقت به خود جذب کند. بنابراین گاه در برخی جوامع نقش کمی در کاهش بیکاری بهصورت کلی خواهد داشت. در میان تأثیرات منفی گردشگری بر ابعاد اقتصادی باید تأثیرات مثبت اقتصادی توسعه گردشگری را در نظر قرار داد. در زیر برخی از موارد آورده میشود: سرمایهگذاری در گردشگری شهری موجب توسعه سایر بخشها نیز میشود. به عنوان نمونه بهبود خدمات محلی مانند شبکه ارتباطی و برق با گردشگری در ارتباط است. افزایش صادرات پنهان افزایش درآمد دولت از بابت مالیات افزایش ارزش امالک برای مالکین اراضی و امالک واقع در مناطق محروم )1994.)Harssel, 232 اثرات اجتماعی توسعه گردشگری شهری تأثیرات منفی اجتماعی گردشگری در دهههای گذشته به ویژه از انتهای دهه 1960 بعد از شکلگیری پدیده گردشگری انبوه ایجاد شد. استدالل این جریانهای فکری این بود که پدیده گردشگری شکل جدیدی از امپریالیسم محسوب میشود که منجر به اضمحالل فرهنگی اجتماعی و ارزشها و باورهای سنتی جوامع میزبان میشود و ارمغانی جز انواع بحرانهای اجتماعی و تبلیغ مصرفگرایی 4 ندارد )1994,.)Gee ولی رشد و توسعه سریع صنعت گردشگری و به موازات آن شکل گیری سازمانهای مختلف بین المللی ملی غیردولتی و غیرانتفاعی از یک طرف و توسعه تحقیقات گردشگری در قالب پژوهشهای علمی و رشتههای جدید دانشگاهی از طرف دیگر تمایالت ضد گردشگری را بسیار کمرنگ نمود.)Hansen, 2002( گی 5 نیز درباره اثرات مثبت اجتماعی توسعه گردشگری چنین مینویسد )1994 :)Gee, تشدید عالقه به رونق حیات زبان محلی و کاربرد بیشتر این زبان. افزایش درآمد و بهبود کیفیت زندگی جامعه میزبان. مک اینتریر 6 نیز از اثرات گردشگری فرهنگی افزایش احترام به جامعه محلی را بسیار مهم بر میشمارد Intryre,( Mc :)1993»گردشگری فرهنگی احترام به جامعه محلی را بیشتر نموده و فرصتهای الزم برای درک و شناخت بیشتر و برقراری ارتباطات با مردم محلی را در زمینههای گوناگون بهبود میبخشد«. لی 7 با تأکید بر اثرات منفی اجتماعی توسعه گردشگری شهری به موارد زیر اشاره میکند :)Lea,1998(»با توزیع نابرابر درآمدهای حاصل از گردشگری کسانی که دارای توان سرمایهگذاری در این صنعت هستند نسبت به سایر افراد شهر میزبان در موقعیت بهتری قرار میگیرند و میتوانند از فرصتهای پیش آمده بهتر یا بیشتر بهره برداری کنند )عدم برابری و عدالت(«.

125 کنان سا ک ادرا بر کید تأ با شهر پایدار توسعه در شهری گردشگری اثرات و نقش بررسی 121132 مقاله: صفحه شماره شهری گردشگری توسعه محیطی اثرات 233 تحقیقات تکمیل با 9 پوتر و 8 نتونیو کوال را میگذارد جای به خود از شهری محیط در گردشگری توسعه که اثراتی مجموعه زمین کاربری از اصلی دسته شش در تأثیرات این است. شده آورده 1 جدول در که نمودهاند بیان )Page, )1995 پیج توسعه جوامع شهرهای در دستهبندیها این که است ذکر به الزم شدهاند. برشمرده فرهنگی و اجتماعی الگوهای تا گرفته شهرهای در شهری زیرساختهای روی بر گردشگری تأثیرات نمونه بهعنوان نیستند یکسان توسعه حال در و یافته است. بیشتر دارند معقولتری شهری تراکم که توسعهیافته کشورهای به نسبت توسعه درحال شهری محیط روی بر گردشگری منفی تأثیرات جدول 1 : زمینه زمین کاربری رؤیت قابل اثر تأثیرات است. بوده استفاده مورد کشاورزی برای که اراضی رفتن بین از هب تاالبها( و مانگرو دریایی درختان با مردابها )مانند ارزش با محیطی زیست عملکردهای با زمینهایی تبدیل گردشگری کاربری شهر در خدمات برخی کمبود افزایش آن دنبال به و شهری درون اراضی کاربری تغییر برای تالش ساز( و ساخت )افزایش شده ساخته نواحی افزایش ساخت در سرعت دلیل به ساختمانها معماری نامناسب طراحی جمعیت فصلی حد از بیش رشد زیرسازیها شهر شکل طبیعی عوارض ایجاد آن دنبال به و ذیل توسعههای و رفاهی وسایل و تأسیسات با شهری زیرساختهای از استفاده افزایش زیر: زمینههای در بحران جادهها آهن راه پارکینگ برق شبکه جامد پسماندهای موجودی آبی پسماندهای موجودی آب. ذخیره )پانسیون( روزی شبانه مهمانخانههای و هتلها توسعه رشد اقامتی فضاهای به زمین کاربری تغییر گردشگران حضور مکانهای در پیاده و سواره ترافیک مدیریت طریق از شهری بافت در تغییر و گردشگری نواحی در استفاده مورد شهری زمینهای کیفیت در مغایرت به منجر شده ساخته محیط در تغییر میشود. مسکونی زیرزمینی و سطحی آبهای آلودگی هوا آلودگی آنها در گردشگری امکانات توسعه صورت در سبز فضاهای کیفی تغییر و فرهنگی الگوی اجتماعی مخدر مواد از استفاده و فحشا جرم افزایش شهری ساکنین برای گردشگر توسط شده ایجاد مزاحمتهای گردشگران اقامت محل سازی فراهم برای اتاقها کردن خالی صورت در خانوار در استفاده قابل فضای کاهش محلی فعالیتهای در جابهجایی )Colantonio& Potter, 2006( :)Harssel,1994( میکند بیان را زیر موارد شهر در گردشگری محیطی مثبت اثرات درباره هارسل زیرساختها توسعه محیط دوستدار افکار ترویج و طبیعت حامیان افزایش و فرهنگی و طبیعی محیط به نسبت ساکنین آگاهی افزایش میشود. محیط زوال و آلودگی مانع نهایت در که زیست منظور به طبیعی محیط اهمیت به عمومی و دولتی مسئوالن کردن متقاعد محور بر حفاظتی اقدامات تشویق شده. حفاظت نواحی مؤثر مدیریت و زیربنائی امور در گذاری سرمایه برانگیختن و گردشگری محل از درآمد کسب 1390 زمستان و پاییز. شماره 7

126 1390 زمستان و پاییز. شماره 7 )کوبا( هاوانا شهر جهانی تجربه یک بررسی 3. دلیل به هاوانا 1990 دهه در دارد. گردشگری توسعه در برجستهای نقش کوبا ملی پایتخت و اصلی شهر بهعنوان هاوانا گردشگری مهم مراکز از یکی عنوان به گردشگری رفاهی امکانات و تسهیالت و وسیع ساحلهای فرهنگی میراث داشتن.)Colantonio & Potter, 2006( شد مطرح کوبا شهر این بررسی به اجمال به بنابراین است. گردشگری توسعه از ساکنان ادراک بررسی نوشتار این هدف که رو این از میشود. پرداخته جهانی نمونه هاوانا در گردشگری اثرات از ساکنان ادراک 31 موضوع در شده انجام تحقیقات از که نتایجی براساس گردشگری: اقتصادی اثرات از ساکنان ادراک 311 بررسیها همچنین است. بوده مثبت گردشگری اقتصادی اثر کلی صورت به میشود استنتاج هاوانا در شهری گردشگری نتایج میکنند. تأیید شهر کل بر را گردشگری مثبت اقتصادی اثر هاوانا گردشگری قطبهای ساکنان که میدهد نشان همچنین است. اقتصادی منافع دارای گردشگری که هستند معتقد پاسخدهندگان درصد 70 به نزدیک میدهد نشان رابطه در دهندگان پاسخ دالیل دارند. گردشگری بخش در اشتغال به تمایل مردم درصد 65 که است آن از حاکی نتایج واقع در نیستند. مالی یا و اقتصادی تنها دالیل این میدهد نشان هستند عالقمند گردشگری کارکرد به چرا اینکه با اصلی دالیل عنوان به خارجیها با فرهنگی تبادل احتمال و بهتر کاری شرایط بر دادند نشان مثبت واکنش که کسانی.)Colantonio and Potter, 2006( کردهاند اشاره در را فحشا و جنایت و جرم افزایش گردشگری گردشگری: فرهنگی اجتماعی اثرات از ساکنان ادراک 312 پاسخدهندگان از نیمی از بیش که است آن از حاکی هاوانا در ساکنان ادراک بررسی است. داشته دنبال به میزبان جامعه توسط معتقدند مردم اجتماعی لحاظ از که منفی دیگر پدیده میدانند. فحشا افزایش را گردشگری منفی اثر اصلیترین است. قانونی غیر فعالیتهای و جنایت و جرم افزایش است آمده وجود به هاوانا در گردشگری مولد بهعنوان را گردشگری نفر 9 شهروند 10 هر از کلیتر سطح در میدهد نشان شده انجام بررسی نتایج آن بر عالوه Colantonio است)& آورده فراهم را فرهنگی اجتماعی محیط احیای زمینه که کردهاند ارزیابی منطقه در مثبت اثر یک.)Potter, 2006; Elinson, 1999 گردشگری صنعت پیشرفت ارزیابی برای جمعی نظرخواهی در گردشگری: محیطی اثرات از ساکنان ادراک 313 رثا در آنها محلهها معتقدند پاسخدهندگان سوم یک تقریبا شهری محیطهای حیات تجدید در اصلی عاملی عنوان به قوت دارای هاوانا شرق در مسأله این است. یافته دوباره حیاتی 1990 دهه در گردشگری مجدد توسعه سیاستهای دولت اندک سرمایهگذاری میتواند نتیجه این اصلی علت بودهاند. موافق آن با ساکنان درصد 50 از بیش و بوده بیشتری.)Colantonio & Potter, )2006 باشد منطقه این برای زیربنایی امکانات ایجاد در فاضالب ترافیک و نقل و حمل آبرسانی زمینه در شهری زیرساختهای بر گردشگری اثرات از ساکنان ادراک نیست. زیرساختها زمینه در کیفیت کاهش دهنده نشان ساکنان ادراک عموما که است بوده توجه مورد نیز گاز و برق پرسشنامه ساختار ارائه و تحقیق چارچوب تدوین 4. را گستردهای منفی و مثبت اثرات خود همراه به گردشگری توسعه که نمود روشن را موضوع این شده انجام بررسیهای است یکدیگر با منفی و مثبت اثرات بین ما ارتباط وجود شهر این در اهمیت دارای نکته و میکند ایجاد مقصد شهر در مثبت اثرات بندی جمع بود. خواهد منفی اثر چند یا یک کننده ایجاد مثبت اثر یک وجود موارد بسیاری در که طوری به ارائه 2 جدول قالب در منفی و مثبت ارتباط نحوه همراه به گردیده حاصل جهانی تجارت و نظری منابعی از که منفی و است. شده

127 کنان سا ک ادرا بر کید تأ با شهر پایدار توسعه در شهری گردشگری اثرات و نقش بررسی 121132 مقاله: صفحه شماره شهری پایدار توسعه در گردشگری منفی و مثبت اثرات و نقش ارتباط جدول 2 : زمینه مثبت اثر و نقش منفی اثر و نقش و محلی سنن ارزشها تقویت غرور افزایش بومی فرهنگ با گردشگران با مکرر برخوردهای اثر در بومی فرهنگ به دیدن آسیب متفاوت فرهنگهای اجتماعی تقویت و شهروندان با گردشگران تماس افزایش فرهنگی بین ارتباطات حضور اثر در عمومی شادی و سرزندگی گردشگران گسترده که اجتماعی و کاری بهتر فرصتهای ایجاد موجب و اجتماعی نابرابریهای کاهش باعث میشود. اجتماع عرصه در زنان حضور جدید بیماریهای بروز و بیماری شیوع دزدی و جنایت جرم افزایش باری و بند بی و فحشا افزایش بیبضاعت خانوادههای کودکان در روانی مشکالت افزایش جامعه اعضاء بین تعارض و تضاد خانواده بنیاد در بحران سایر و همسایهها با ساکنان ارتباطات رشد شهر افراد شهر ساکنان بین تعارضات بروز اجتماعی فرهنگی ابنیه و فرهنگی آثار از بهتر نگهداری و حفاظت تاریخی مراجعه ازدیاد اثر در تاریخی آثار و ابنیه دیدن آسیب 1390 زمستان و پاییز. شماره 7 اجتماعی اقتصادی اقتصادی محلی دستی صنایع و هنرها احیاء سطح در عمومی درآمد افزایش و اشتغال ایجاد جامعه صنایع و فرهنگ شدن تجاری و کیفیت بدون دستی صنایع زیاد تولید دستی دوم شغل و کاذب مشاغل افزایش درآمدی ثبات عدم و گردشگری بودن فصلی خانوادههای گرفتن قرار فشار زیر و مردم بین لوکسگرایی افزایش فقیر خارجی سرمایهگذاریهای و سرمایهها ورود شهر به گردشگری قطب یک عنوان به شهر معرفی با مرتبط امور در شاغل تعداد افزایش گردشگری مردم سایر با گردشگری امور در دخیل افراد طبقاتی فاصله افزایش خارج به گردشگری منافع از باالیی درصد خروج تورم ایجاد مردم توسط گردشگری منافع از بسیاری گرفتن قرار دسترس از خارج بومی گردشگری امر در دخیل سازمانهای اخالقی غیر رقابت شهری ارگانهای سایر در نیرو کمبود آموزش بهداشت بخش از سرمایهها انتقال شامل ناخواسته هزینههای گردشگری بخش به و... اقتصادی محیطی درجهت شهر بالاستفاده اراضی از استفاده گردشگری توسعه فضاهای افزایش و گردشگری تشکیالت توسعه تفریحی شهر سطح در نوسازی و ساز و ساخت رشد بازی بورس و امالک احتکار مسکن و ساختمان قیمت افزایش خدمات و کاال قیمت افزایش شهر ناموزن رشد شهر از بخشهایی ساکنان برای تفریحی مکانهای نبودن دسترس در ترافیک ایجاد غیره و صوتی هوا آلودگیهای جامعه عمومی آرامش رفتن بین از به ساختمانها معماری شدن بیکیفیت و شدن خارج استاندارد از ساخت سرعت دلیل به وابسته کاربری به تبدیل جهت در کشاورزی اراضی کاربری تغییر گردشگری جمعیت ازدحام و شهر شلوغی زباله تولید افزایش زیرساختها و تأسیسات شدن خارج ظرفیت از گلخانهای گازهای تولید و انرژی از استفاده افزایش محیطی آسیبهای محیطی گردشگری قطبهای پاکیزگی به توجه شهری زیرساختهای توسعه قطبهای کانون در که شهر از نقاطی به شهری مسئولین توجهی بی ندارند. قرار گردشگری زیرساختها از استفاده قیمت افزایش زیر در تمرکز و شهر سطح در زیرساختها یکسان توسعه عدم گردشگری با مرتبط ساختهای

128 به دستیابی منظور به کلی چارچوب 1( )شکل شده ارائه مدل بر تأکید با و شده بیان موراد به توجه با ترتیب بدین جامعه ارتقاء به باید شهری گردشگری توسعه لذا شود. مطرح زیر موارد قالب در میتواند شهری پایدار گردشگری توسعه مینماید. کمک شهر اقتصاد پایداری و شهر زیستپذیری عدالت و برابری شایسته اقتصاد زیستپذیر محیط شاداب باشد: زیر موارد کننده تقویت باید شهر در گردشگری توسعه بنابراین میزبان جامعه شادابی و نشاط بهبود پایدار اشتغال ایجاد شهر شهروندان بین حاصل سود عادالنه تقسیم شهر زیست محیط تهدید و تخریب عدم شهر امنیت و آرامش نزدن برهم شهر ارزشمند سنن و فرهنگ تهدید عدم به ادامه در است جهانی تجارب بررسی و نظری مبانی بخش مطالعات ماحصل که شده بیان کلی اصول به توجه با پرسشهای بنابراین میشود. پرداخته موردی نمونه عنوان به سرعین شهر در گردشگری توسعه از ناشی اثرات بررسی میباشد. شهر پایدار توسعه گانه سه ابعاد با مطابق میگیرد قرار توجه مورد نمونه این در که کلی شهری گردشگری اثرات از سرعین شهر ساکنان ادراک تحلیل 5. 1390 زمستان و پاییز. شماره 7 دادهها جمعآوری روش و نمونه حجم 51 نظری مبانی براساس منظور بدین است. پرسشنامه ابزار از بهرهمندی و پرسشگری ساکنین ادراک میزان سنجش روش شده بررسی خارجی نمونه در شده مطرح موارد استناد به همچنین و گردشگری منفی و مثبت تأثیرات با رابطه در قابلیت و اطمینان میزان تعیین در که نمونه حجم از معینی برآورد باید ابتدا در منظور بدین شد. تنظیم پرسشنامهای رفت فرآیندی پاسخها اطمینان فاصله و نمونه حجم تعیین که آنجا از پذیرد. صورت است مؤثر نتایج پذیری تعمیم 160 تعداد با حاضر پژوهش در آورد( بهدست را دیگر عامل میتوان یکی داشتن با عبارتی )به هستند برگشتی و است. شده استفاده نمونه تعداد برآورد برای زیر رابطه از شد. محاسبه پاسخها اطمینان فاصله پرسشنامه 2 2 2 * zα / 2 * σ n = 2 spd spd پژوهش این در است. میانگینها از زوج یک بین اختالف کوچکترین spd و نمونه معیار انحراف سیگما آن در که z مقدار 160=n برای لذا است. شده گرفته نظر در 0/3025 برابر واریانس و 0/12 برابر 2 160*0.0144 z α / 2 = = 1.904 zα / 2 = 1.38 4*0.3025 است. درصد 91/46 برابر اطمینان مقدارسطح نتیجه در رهش ساکنین میان تصادفی بهصورت و پیشآزمون بهعنوان پرسشنامه 30 تعداد اصلی پرسشنامههای توزیع از پیش برای زمینهای و کرده فراهم را پرسشنامه روایی و اعتبار میزان که گرفت قرار توجه مورد رو این از امر این شد. توزیع بازبینی مورد پرسشنامه آزموده پیش دادههای روی بر اولیه تحلیل انجام با ادامه در مینمود. فراهم را سؤاالت زدن محک یافت. کاهش پرسشها تعداد و گرفت قرار بین تصادفی صورت به شهر در دیگر پرسشنامۀ 130 پیشآزمون پرسشنامههای تعداد میزان و نمونه حجم به توجه با حال عین در گرفت. قرار ساکنین ادراک میزان ارزیابی تحلیلی بررسی پایه دادهها این شد. تکمیل و توزیع ساکنین بخش و گردشگری( )عرصه پرسشنامهها از درصد 60 حدود شمالی بخش در شد. توزیع شهر بخش دو در پرسشنامهها پرسشنامه توزیع در تعداد تفاوت گردید. تکمیل و توزیع گردشگری( عرصه )فاقد پرسشنامهها از درصد 40 حدود جنوبی مختلف ابعاد از ساکنین ادراک ارزیابی به کلی بررسی یک در ابتدا در است. بوده بخش دو این جمعیتی تفاوت براساس سرعین شهر مختلف بخشهای در ساکنین ادراک تطبیقی بررسی به نهایت در و میشود پرداخته پایدار گردشگری توسعه شد. خواهد پرداخته ساکنان دیدگاه از سرعین در گردشگری منفی و مثبت اثرات بررسی 52 و منفی و مثبت اثرات با ارتباط در سرعین شهر سطح در شده توزیع پرسشنامههای از حاصل نتایج خالصه طور به است. شده ارائه 3 جدول در اثرات از یک هر با ساکنان موافقت درصد همچنین

129 بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر با تأ کید بر ادرا ک سا کنان شماره صفحه مقاله: 121132 جدول : 3 بررسی ارتباط اثرات مثبت و منفی گردشگری با یکدیگر )با ذکر درصد موافقت ساکنان کل شهر با هر یک از اثرها( اثرات مثبت و درصد موافقت ساکنان با هر اثر اشاعه فرهنگ بومی به سایر نقاط کشور )%88( عالقه مندی ارتباط با گردشگران و بهبود وضعیت معاشرت مردم )%95( اشتغالزایی )%86( کمک به بهبود وضعیت اقتصادی خانوادهها )%81( تمایل به جذب گردشگر بیشتر )%88( پاکیزه نگه داشتن شهردر قطبهای گردشگری )%63( شادی و سرزندگی )%93( بهبود کیفیت زندگی )%81( بهبود امکانات زیرساختی )%74( اثر منفی و درصد موافقت ساکنان با هر اثر آسیب پذیری فرهنگ بومی در اثر ارتباط با انواع فرهنگهای مختلف بیگانه )%51( افزایش فاصله طبقاتی بین افراد شاغل در امور مرتبط با گردشگری با سایر افراد )%46( آسیب رسیدن به آرامش خانوادهها )%61( افزایش ناامنی و فحشا )%34( افزایش قیمت کاال و خدمات )%37( ترافیک )%81( افزایش قیمت زمین و مسکن )%63( مهاجرت به شهر و افزایش جمعیت ساکن )%88( افزایش تولید زباله و آلودگی )%53( 53 تحلیل ادراک ساکنان بخشهای مختلف شهر از اثرات توسعه گردشگری بررسیها نشان میدهد تفاوت معنیداری میان پاسخهای دریافتی از برخی سواالت کلیدی بین افراد ساکن در محدوده قطب گردشگری شهر و افراد ساکن در بخش دیگر شهر دارد. بررسی نقشه شهر )شکل 2( نشان میدهد که تمرکز کاربریهای مرتبط با گردشگری بخش وسیعی از شهر را در محدوده شمالی خیابانهای تختی دانش و بعثت در برمیگیرد و در مقابل تمرکز کاربریهای مرتبط با گردشگری در بخش جنوبی محدوده مذکور کم رنگ بوده و شهر فرم سنتی خود را حفظ کرده است. بررسی پاسخها نشان میدهد ارزیابی ساکنین از تأثیر توسعه گردشگری در دو بخش متفاوت است در جدول 4 این بررسی به صورت تفصیلی آورده شده است. الزم به ذکر است که با توجه به پاسخها تنها پرسشهایی در این جدول آورده شده است که میان پاسخهای پرسش شوندگان بخشهای جنوبی و شمالی تفاوتی باالی 25 درصد وجود داشته است. تفاوتهای معنی دار پاسخهای دریافتی بین افراد دو بخش مختلف شهر حاکی از آن است که در اکثر موارد تأثیر گردشگری در دو بخش مورد نظر شهر از نظر مردم تفاوت قابل توجهی باهم دارد و در برخی موارد نیز این تفاوت بسیار مهم و قابل تامل است. شکل 2: شهر سرعین شماره 7. پاییز و زمستان 1390 )Parsomash, 2009( همانگونه که مالحظه میشود افراد ساکن در بخش شمالی شهر که قطب اصلی گردشگری در آنجا وجود دارد و اغلب در مشاغل مرتبط با گردشگری شاغلند بهبود اقتصادی بیشتری را در زندگی خود تجربه کردهاند. این بهبود نسبی اقتصادی باعث شده که درصد کمی از آنها موافق این موضوع باشند که سود حاصل از گردشگری عادالنه توزیع نشده است. در نمونۀ دیگر پاسخها نشان میدهد که در مورد افزایش آلودگی محیطی 68 درصد افراد بخش جنوبی شهر با این موضوع موافق هستند. این درحالی است که هرچند در بخش شمالی شهر تعداد گردشگر بیشتر است و لذا آلودگیهای ایجاد شده نیز به نسبت بیشتر از بخش جنوبی است اما بیتوجهی مقامات شهرداری باعث انباشت زباله در بخش جنوبی شهر شده است. در عین حال 98 درصد مردم ساکن در بخش شمالی شهر وجود گردشگری را باعث بهبود کیفیت زندگی میدانند.

130 در حالیکه ساکنان بخش جنوبی که کمتر در مشاغل مرتبط با گردشگری اشتغال دارند این موضوع را بسیار کمتر باور دارند. در مقابل مواردی مثل افزایش ترافیک و اعتقاد به تأثیرپذیری شهر از فرهنگ های بیگانه را مردم بخش شمالی با درصد باالتری تأیید کرده اند. جدول 4: نتایج پرسشنامه به تفکیک بخشهای شهر )اختالف بیشتر از 25 درصد در پاسخ ها( کل شهر )درصد موافقان( بخش شمالی شهر )درصد موافقان( بخش جنوبی شهر )درصد موافقان( 61/0 98/6 81/4 67/8 28/6 46/5 91/5 64/3 76/7 شماره ردیف 1 4 7 سواالت آیا معتقدیدکه توسعه گردشگری به بهبود وضعیت اقتصادی خانواده شما کمک کرده است آیا رشد گردشگری موجب توزیع نامناسب سود حاصل بین مردم شده و فاصله طبقات جامعه را افزایش داده است آیا با حضور سرمایهها و سرمایه گذاران خارجی )خارج از شهر و استان شما( در توسعه گردشگری شهرتان موافقید 9 آیا به اشتغال زایی در شهر سرعین کمک کرده است 71/2 98/6 86/0 10 آیا به پاکیزگی شهر و مرتب نگه داشتن شهر کمکی کرده است 35/6 85/7 62/8 آیا رشد گردشگری باعث بهتر شدن ارتباطات شما با همسایگان و دیگر 15 ساکنان شهر شده است آیا حضور گردشگران از فرهنگها و قومیتهای مختلف در شهر باعث میشود که فرهنگ آنان روی فرهنگ عمومی شهر شما تأثیر منفی بگذارد 35/6 77/1 58/1 30/5 68/6 51/2 15/3 55/7 37/2 19 20 آیا توسعه امکانات گردشگری در شهر موجب شده است که امکانات گذران اوقات فراغت شما )فضاهایی که اوقات فراغت خود را در آن میگذرانید( شما بهبود و ا فزایش یابد 21 آیا رشد گردشگری موجب افزایش ترافیک در شهر شده است 67/8 92/9 81/4 22 آیا رشد گردشگری باعث انباشت زباله و کثیفی شهر شده است 67/8 41/4 53/5 23 آیا در مجموع کیفیت زندگی را بهتر کرده است 61/0 98/6 81/4 24 آیا شلوغی شهر باعث آسیب رساندن به آرامش خانواده شما میشود 16/9 97/1 60/5 آیا تساوی بهتر بین زن و مرد در مشاغل و امکان حضور زنان در فعالیتهای 25 شهر را موجب شده است 30/5 72/9 53/5 6. جمعبندی شماره 7. پاییز و زمستان 1390 در بررسیهای انجام شده مشخص شد که تصویر عمومی وضعیت شهر در رابطه با اثرات گردشگری به تنهایی نمیتواند مالک ارزشیابی تأثیرات گردشگری در توسعه پایدار شهر باشد. بررسی نمونه سرعین نشان داد که تضاد بین دیدگاههای مردم ساکن در بخشهای مختلف شهر بیانگر این است که منافع گردشگری عادالنه در سطح شهر توزیع نشده است. برای مثال توجه شهرداری به زیباسازی قطبهای گردشگری موجب عدم توجه به سایر نقاط شهر شده و چهره بخشهای دیگر شهر به تدریج آلودهتر و زشتتر گردیده است. از سوی دیگر عدم کنترل و نظارت بر نحوه ساخت و ساز در شهر به خصوص اراضی بایر نتیجهای جز بورس بازی )با تأکید بر محدوده قطبهای گردشگری( ندارد. به دنبال بورس بازی افزایش قیمت زمین و مسکن و تسری یافتن آن حتی به نقاط غیرقطب گردشگری به وجود آمده است و تمامی این موارد باعث افزایش نتایج منفی توسعه گردشگری به خصوص در نقاط خارج از قطب گردشگری شهر شده است. این درحالی است که اگر تصویر عمومی شهر را از نظرسنجی انجام شده در کل شهر طلب شود نتیجه حاصله با واقعیت شهر فاصله معنیداری دارد. به عبارت دیگر ادراک ساکنان شهر میزبان از اثرات گردشگری نقش مهمی در سنجش پایداری توسعه شهر دارد و همچنین براساس تصویر عمومی اقتصادی اجتماعی محیطی شهر نمیتوان ادراک ساکنان بخشهای مختلف شهر را پیش بینی نمود.

131 بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر با تأ کید بر ادرا ک سا کنان شماره صفحه مقاله: 121132 پی نوشت: 1. Tourism 2. Tour 3. Ism 4. Consumerism 5. Gee 6. Mc Intryre 7. Lea 8. Colantonio 9. Potter References: شماره 7. پاییز و زمستان 1390 Colantonio, A., Potter, R. B. (2006). Urban Tourism and development in the socialist state. London: ashgate. Elinson, H. (1999). Cuba s jineteros: Youth culture and revolutionary. Ideology cuba briefing paper series (20), 136. Gartner, William. C. (1986). The Tourism Development Principles, Processes and Policies. London: Van Nostrand Reinhold. Gee, C. Y. (1994). Residents Attitudes Towards Tourism: a longitudinal study. Spey Valley Scotland Tourism Management, 15(4), 247258. Gunn, C. A. (2002). Tourism Planning: Concepts Basics, Cases. New York and London: Routledge. Hall, C. M., Page, S. J. (1999). The Geography of Tourism and Recreation. London: Routledge. Hall, C.M., Page, S. J. (2001). Tourism and Recreation. London: Routledge. Hansen, M. (2002). Environmental Regulations of Transnational Corporations: Needs and Prospects. In P. Utting (ed.), People, Power and the Environment, (pp 3241). New York: Un Researcher Institute for Social Development. Harssel, V. (1994). Tourism an Exploration. London: Printic. Heydari, R. (2008). Principles of tourism. Tehran: Samt. Holden, A. (2000). Environment and Tourism. London: Routledge. Inskeep, E. (1994). National and Regional Tourism Development, Methodologies and Case Studies. London: Routledge. ICLEI. (1999). Sustainable Tourism a Local Authority Perspective [Electronic version]. Retrieved July 21, 2007, from website: http://www.iclei.org/la2/csd7 st.html. Jafari, J. (2000). Encyclopedia of Tourism. London: Routlege. Kazemi, M. (2006). Tourism Management. Tehran, Samt King, B., Pizam, A., Milman, A. (1993). Social Impacts of Tourism. Host Perceptions Annals of Tourism Research, 17, 449465. Lea, J. (1998). Tourism and Development In The Third Word. London: Routledge. Masoumi, M. (2006). The Nature of Tourism. Tehran, Peyk Kousar Mc Intryre, George. (1993). Sustainable Tourism Development :Guide for Local Planners. Madrid: World Tourism Organization (WTO). Movahed, A. (2007). Urban Tourism, Ahvaz. Chamran University Press. Page, S. (1995). Urban tourism. London: Routledge. Papoli Yazdi, M., Saqai, M. (2007). Tourism (Nature & Concept). Tehran, Samt Parsomash, Consulting Engineers. (2009). Sarein Master Plan. Tehran. Ministry of Housing and Urban Development. Pearce, D. G. (2001). an Integrative Framework for Urban Tourism Research. Annals of Tourism Research(28), 4149. Shahabian, P. (2008). Urban Tourism and Development. Bon Journal, 76, 3035. Shahabian, P. (2004). Health and Sustainable Urban Development. Shahrsaz Journal, 3, 3640. Tosum, C. (2001). Challenge of Sustainable Tourism Development in the Developing World. Tourism Management, 22, 289303. WTO. (1995). Concepts, Definition and Classifications for Tourism Statistics. Madrid: World Tourism Organiza

132 tion Press. WTO. (2001). International Cultural Tourism Charter, Managing Tourism at Place of Heritage Significance. Mexico: World Tourism Organization Press. شماره 7. پاییز و زمستان 1390